Kerk en toren van Tolbert
Rond 1290 is begonnen met de bouw van de kerk, gelegen op een zandhoogte midden in het dorp. De in Romeinse stijl gebouwde kerk staat midden op een ruim, verhoogd kerkhof, waar betrekkelijk weinig historische graven te vinden zijn. Voor de bouw zijn zogenaamde kloostermoppen gebruikt. Het oudste deel van de kerk is het koor. Het schip en de zadeldaktoren zijn van een latere datum. De kerk heeft in de loop der eeuwen vele verbouwingen ondergaan.

De kerk is eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken.
In de periode van 1984 tot 1996 zijn de toren en de kerk gerestaureerd. Het orgel uit 1867 van orgelbouwer Van Oeckelen is in 1999/2000 gerestaureerd.

Het gebouw
Het oudste deel is het bakstenen koor. Het onderstuk van de toren is enkele decennia later gebouwd. Het schip is in de 14de eeuw tussen de toren en het koor geplaatst. Het dak van dit gedeelte is hoger dan het koor. Tegen de muur van het koor is in de 19de eeuw een steunbeer geplaatst die verzakking tegen moet gaan.
Het schip is binnen door middel van een relatief smalle, spitse triomfboog verbonden met het inspringende, recht gesloten koor. In deze boog werd in de 19de eeuw een schot geplaats. Het koor diende namelijk van 1816 tot 1862 als lesruimte. In dezelfde tijd is ook de eenvoudige ingang in de koorgevel aangebracht. De koorsluiting heeft in de geveltop drie gewitte klimmende rondboognissen, daaronder zijn de vormen zichtbaar van twee dichtgezette rondboogramen.
De zuid- en de noordmuur van het schip hebben dichtgezette rondboogportalen en lage vensters ter weerszijden van de triomfboog. Verder zijn in deze muren twee rondboogvensters aangebracht. Hier hebben eerst spitsboogvensters gezeten. De portaalbogen worden oversneden door de later ingebroken grote vensters. In de noord- en zuidmuur van het koor zitten dichtgemetselde (priester)ingangen.

Toren
De zadeldaktoren staat op een fundament van veldkeien. Hij is omstreeks 1600 in kleiner formaat baksteen verhoogd en voorzien van witgepleisterde galmgaten. De toren is ongeveer 30 meter hoog en de muren zijn aan de voet van de toren ongeveer 1.50 meter dik. Het westelijke portaal is ingrijpend veranderd. De toren is vele malen hersteld met baksteen in uiteenlopende formaten.

Klok
De zuidwesthoek van de toren is behoorlijk beschadigd geraakt, omdat de Duitsers er in de Tweede Wereldoorlog de bronzen luidklok uit gesloopt hebben. De teruggevonden klok is in 1660 gegoten door Jurjen Balthasar.
Op de luidklok staan de wapens van Carell van Inhuisen- en Kniphuisen (heer tot Nienorth, Vredewolt en Uplewardt) en van Ivo Auwema van Auwemahuis.

Het interieur
Veel in deze kerk herinnert aan de bewoners van de steenhuizen Auwema en Harkema. Bijvoorbeeld de 17de eeuwse herenbanken en de verschillende zerken in het schip en koor.
De oude zoldering van het schip is weggewerkt onder een schrootjesplafond uit het begin van de 20ste eeuw, met een grote stervormige figuur in een omlijsting. Het koor heeft een balkenzoldering.
Muraalbogen in de muren van het schip zouden kunnen wijzen op een overwelving in twee traveeën. Tot de restauratie van 1983 tot 1993 was dit de gangbare veronderstelling. Toen het stucwerk van de muren werd gehaald bleken deze echter uit schoon metselwerk te bestaan. Er was geen enkel teken dat er gewelven waren weggebroken. Wel staat vast, dat het koor een stenen gewelf heeft gehad.
De vloeren van schip en koor zijn met gele en rode klinkers belegd, met daartussen zandstenen sarcofaagdeksels en zand- en hardstenen zerken. De oudste zerk dateert uit 1576, de jongste uit 1812.
De huidige kerkinrichting stamt uit de 19de eeuw.

Koorafscheiding
In 1815 was de school in Tolbert zo bouwvallig geworden, dat er een alternatief gevonden moest worden. Tot 1862 kregen de kinderen les in het koorgedeelte van de kerk. Om iets van een afgesloten ruimte te creëren werd in de triomfboog tussen koor en schip een houten scheidingswand geplaatst, waarvoor delen van het koorhek zijn gebruikt. Eén van de balken, waarop een tekst staat, zit op de kop.

Preekstoel
Vóór de restauratie stond de uit de 17de eeuw daterende preekstoel midden voor de triomfboog. Nu staat hij aan de zuidzijde van de triomfboog in een oude middeleeuwse nis, waarvan de functie niet meer duidelijk is.

Herenbanken
De herenbanken dateren vermoedelijk uit de 17de eeuw; ze behoorden toe aan de bewoners van Auwemahuis en Harkema. Het Auwemahuis is tussen 1756 en 1762 gesloopt, Harkema was al verdwenen.

Orgels
Tegen de westwand van het schip, aan de torenwand, is de orgeltribune gebouwd, gedragen door in imitatiemarmer geschilderde houten Toscaanse zuilen. Het balustradeorgel is in 1867 geplaatst door Petrus van Oeckelen. De vleugelstukken zijn versierd met acanthusmotieven; de zijtorens dragen sierstukken van blaas- en strijkinstrumenten. Het orgel verkeert nog in originele staat. Het orgel is in 1999/2000 gerestaureerd.
Zie nadere informatie bij ORGEL.
In het koor staat een kabinetorgel van H.H. Hess. Bijzonderheden vindt u bij KABINETORGEL.

Muziek in d’Olle Buurt
Tolbert ontstond in de 10de eeuw als vestiging van Friese landbouwkolonisten op de zandrug tussen Marum en Oostwold, die gelegen was in een veenmoeras. Oorspronkelijk werd het gebied ‘Fredewalda’ (Vredewold) genoemd, maar later werd het opgedeeld in drie buurten: de ‘oude buurt’ (’t Olle Buurt / Tolbert), de ‘nieuwe buurt’ (Niebert), en de ‘kleine buurt’ (Lettelbert).
De muziekserie in de kerk van Tolbert heet dan ook toepasselijk ‘Muziek in d’Olle Buurt’.

Bronnen
Website en publicaties Stichting Oude Groninger Kerken (Groningen)
Bralt Hovinga e.a.: Tolbert, Het Oalerliek Dörp (Tolbert, 1983)